Zekânın ne olduğu, nasıl geliştiği, nasıl ölçülmesi gerektiği konusundaki tartışmaların başlangıcı çok eskilere dayanmakta ve günümüzde de devam etmektedir. Zekâ ile ilgili ilk çalışmalar zekâ testleri alanında ağırlık kazanmıştır. Son zamanlarda ise, zekâ testlerinin gerçeği yansıtmadığını; çünkü zekânın birden çok etmenden oluştuğu savunulmakta.
Zekânın tek boyutlu olmadığına dair çalışmalar artıyor ve bu alandaki yaklaşımlar, bilim dünyasında her geçen gün biraz daha kabul görüyor. Bu konudaki en önemli çıkışı yapan ise Howard Gardner olmuştur. Çoklu zekâ kuramını geliştiren Gardner, zekânın tek boyuttan oluşmadığını, insanda birçok zekâ türünün olduğunu savunmuştur. İnsanların yetenek diye nitelediği alanlar, Gardner tarafından zekâ olarak isimlendirilmiştir. Zekâ testlerine en büyük eleştirileri yöneltenlerden biri de Gardner’dir.
ÇETİN ÖZBEY
ozbey36@hotmail.com
Zekânın ne olduğu, nasıl geliştiği, nasıl ölçülmesi gerektiği konusundaki tartışmaların başlangıcı çok eskilere dayanmakta ve günümüzde de devam etmektedir. Zekâ ile ilgili ilk çalışmalar zekâ testleri alanında ağırlık kazanmıştır. Son zamanlarda ise, zekâ testlerinin gerçeği yansıtmadığını; çünkü zekânın birden çok etmenden oluştuğu savunulmakta.
Zekânın tek boyutlu olmadığına dair çalışmalar artıyor ve bu alandaki yaklaşımlar, bilim dünyasında her geçen gün biraz daha kabul görüyor. Bu konudaki en önemli çıkışı yapan ise Howard Gardner olmuştur. Çoklu zekâ kuramını geliştiren Gardner, zekânın tek boyuttan oluşmadığını, insanda birçok zekâ türünün olduğunu savunmuştur. İnsanların yetenek diye nitelediği alanlar, Gardner tarafından zekâ olarak isimlendirilmiştir. Zekâ testlerine en büyük eleştirileri yöneltenlerden biri de Gardner’dir. Ona göre, zekâ testlerinden düşük puan alan çocuklar, çok iyi araştırmacılar olabilir ve büyük başarılarla sonuçlanan işler yapabilirler. Bu nedenle zekâ testleri yerine çocukların yaptıkları ve ilgilendikleri işlere bakılarak onlar hakkında daha gerçekçi ve objektif bilgilere ulaşılabilir.
Klasik zekâ testlerinde bireyin tek bir zekâ bölümü (IQ) belirleniyor, bireyin diğer yetenekleri saptanamıyordu. Zekâ testleri sonuçlarına göre IQ’su düşük olan çocukların birçoğu müzik, resim, spor, politika alanlarında başarı gösterebilmişlerdir. Çoklu zekâ kuramına göre, bireyde birden fazla zekâ bulunur ve bu zekâ türleri birbirinden bağımsız oldukları için ayrı ayrı kullanılıp geliştirilebilir. Klasik zekâ teorisinde matematiksel ve sözel zekâ olmak üzere iki zekâdan söz ediliyordu; çoklu zekâ kuramında ise sekiz tür zekâ vardır. Birinde başarı göstermeyen bir diğerinde başarılı olabilir, yani zeki olmanın sekiz yolu vardır.
Her insanda bu zekâ türleri belli ölçülerde bulunur; fakat zekâ türlerinin insanlardaki dağılımı farklılık gösterir. Örneğin, kimi insanda mantıksal zekâ öne çıkarken, bir başkasında bedensel zekâ önde olur. Ayrıca zekâlar çeşitli biçimlerde ortaya çıkabilir. Örneğin, bedensel zekâya sahip olan iki kişiden biri cerrah olurken, bir diğeri koşucu olabilir. Bundan dolayı çocuğun zekâsını kullandığı alanı keşfetmek gerekir.
Çoklu Zeka Kuramına Göre Zekâ Türleri
Dilsel/Sözel Zekâ
Matematiksel/Mantıksal Zekâ
Görsel/Alansal Zekâ
Bedensel/Kinestetik Zekâ
Müziksel/Ritmik Zekâ
Sosyal/Kişiler arası Zekâ
Kişiye Dönük/İçsel Zekâ
Doğacı Zekâ
1. Dilsel/Sözel Zekâ
Bu zeka türüne sahip kişi güçlü bir hafızaya, hikâye ve olayları etkili şekilde anlatma becerisine sahiptir. Hayal gücü geniştir ve çok güzel öyküler anlatabilir, yazabilir. Sözcük hazinesi geniştir ve sözcük oyunları oynamayı sever. Sözcükleri yazılı ve sözlü olarak kullanma yeteneği yüksektir. Çok iyi iletişim kurar. Okuma, yazma ve ezberleme yetisi güçlüdür. Yabancı dil öğrenmede zorluk çekmez. Politikacılarda, şairlerde, yazarlarda, senaristlerde, gazetecilerde bulunan zekâ türüdür.
2. Matematiksel/Mantıksal Zekâ
Matematiksel zekası yüksek olan biri sayısal ilişkileri çok iyi kavrar ve düzenler. Sayı ve sembolleri çok iyi kullanır. Satranç gibi strateji ve mantık oyunlarına ilgisi vardır. Üst düzey düşünce becerilerini kullanır. Tümdengelim ve tümevarım düşünme yeteneği yüksektir. Karmaşık ilişkileri algılar, nedensonuç ilişkisi kurar ve mükemmel bir şekilde akıl yürütür. Motorlu ve elektrikli araçların düzeneklerini ve çalışma biçimlerini merak eder ve öğrenir. Matematikçilerde, bilim adamlarında, mucitlerde ve filozoflarda bulunan bir zekâ türüdür.
3. Görsel/Alansal Zekâ
Görsel zekası yüksek kişi mekansal ilişkileri çok iyi kavrar ve görüntüleri zihninde çok iyi canlandırır. Gördüğü alanları çok net hatırlar. Harita, grafik ve şekillerden anlar. Görsel sanata ve görsel etkinliklere ilgisi fazladır. Şekiller arasındaki ayrıntılara önem verir. Alanda yönelebilme yeteneğine sahiptir. Nesneler arasındaki mesafesi gerçek ölçülere yakın tahminlerde bulunur. Hareketli bir hayal dünyası vardır. Ressamlarda, heykeltıraşlarda, avcılarda, mimarlarda, tasarımcılarda ve grafikerlerin görsel zekası yüksektir.
4. Bedensel/Kinestetik Zekâ
BU zeka türü yüksek olan kişi akıl ve beden arasında olağanüstü bir uyum vardır. Beden hareketleri çok esnektir, adeta otomatik bir makine gibi çalışır. Enerji doludur, bu nedenle daima hareket halindedir. İnce ve kaba motor becerileri çok iyi gelişmiştir. Birçok spor dalına ilgi duyar ve hepsinde başarılıdır. Dansçılarda, sporcularda, cerrahlarda, zihinbeden koordinasyonunu gerektiren meslek sahiplerinde bulunana bir zekâ türüdür.
5. Müziksel/Ritmik Zekâ
Müziksel zeka kendini en erken gösteren ve en erken fark edilen zekâ çeşididir. Bu kişi seslere karşı duyarlıdır, ritmik sezgisi güçlüdür. Birden çok müziği ve sesi birbirinden ayırt edebilir. Duygularını müzikle ifade etmeyi daha çok sever ve notaları kolaylıkla öğrenebilir. Müzik aletlerine ilgisi vardır ve birkaçını çalabilir; duyduğu ritmi taklit edebilir. Özgün ritimler yaratabilir. Notalara tepki verebilme kapasitesi yüksektir. Beden hareketlerini müzikle bütünleştirebilir. Bestecilerde, şarkıcılarda, ses teknisyenlerine, müzik aleti yapanlarda bulunan bir zekâ türüdür.
6. Sosyal/Kişiler Arası Zekâ
Sosyal zekası yüksek birey insanları çok iyi tanır. İnsan davranışlarını yorumlama yeteneğine sahiptir. İnsanlarla çok iyi ilişkiler kurar, bu sebeple çok sayıda arkadaşı vardır. Arkadaşlarının sorunlarıyla ilgilenir ve önerilerde bulunur. Liderlik özelliği ve işbirliği yapabilme özelliği baskındır. Çok iyi empati kurar. Karşısındakinin ruhsal durumuna karşı duyarlılık gösterir. Terapistlerde, öğretmenlerde, satış elemanlarında bulunan bir zekâ türüdür.
7. Kişiye Dönük/İçsel Zekâ
En geç gelişen ve ortaya çıkan zekâ türlerinden biridir. İçsel zekası yüksek kişi kendini çok iyi tanır. Güçlü ve zayıf yönlerini bilir. Ne zaman ve nasıl davranması gerektiğinin farkındadır. Kendine güveni yüksektir. Yalnız çalışmayı sever ve bağımsız davranır; çünkü kendi kendine yetebileceğine inanır. Psikiyatristlerde, filozoflarda bulunan bir zekâ türüdür.
8. Doğacı Zekâ
Çok geç ortaya çıkan bir zekâ türüdür. Doğacı zekası yüksek kişi doğa olaylarına karşı duyarlıdır. Canlı ve cansız varlıklara karşı ilgi duyar; onları sever, korur ve onlar hakkında araştırmalar yapar. Gökyüzüne, denizlere, bitkilere ve hayvanlara ilişkin detaylı bilgilere sahiptir. Yeni yerler görmeyi sever. Belgeseller seyreder, doğa ve gezi kitaplarını, dergilerini okur. Doğanın insanlar üzerindeki, insanların da doğa üzerindeki etkilerini inceler. Botanikçilerde, veterinerlerde, doğa fotoğrafçılarında bulunan bir zekâ türüdür.
Çoklu Zeka ve Çocuklar
Zekâ türleri, çevresel koşulların düzenlenmesiyle geliştirilebilir. Uyarıcıların zenginliği ve dengeli beslenmenin zekâ gelişimi üzerinde etkilidir. Çocukta bulunan zekâ türü erken yaşlarda belirlenir ve buna uygun etkinlikler yapılırsa zekânın işlevselleşmesi ve gelişimi hızlanır.
Binlerce çocuğun zekâsı fark edilemediği için ya heba olmaktadır ya da yanlış yönlere kaymaktadır.
Eğitim kurumlarında bireysel farklar dikkate alındığı zaman daha iyi sonuçlar elde edilir ve birçok alanda başarılara imza atan öğrenciler yetişir. Okullarda matematik ve fen dersleri önemsendiği kadar, müzik ve resim dersleri de önemsenmelidir. Çocuklara uygun koşullar hazırlandığında ve yeteneklerini sınama fırsatı verildiğinde gerçek zekâları kuşkusuz ortaya çıkacaktır.
Gardner’e göre çoklu zekâ türlerini ortaya çıkarmak için çeşitli ölçek ve testlerin hazırlanması doğru değildir; çünkü zekâ testlerle ölçülemeyecek kadar karışıktır ve ölçüm sonuçları çocuklar için bir yarar sağlayamaz.
Çocuktaki zekâ türünü belirlemek için birçok yöntem birlikte kullanılmalıdır. Çocukla görüşme, çocuğun gözlenmesi ve çocuğun geçmişteki notları, etkinliklerdeki başarıları ve davranışlarının incelenmesi sonucunda güçlü ve zayıf yönleri belirlenir; yani var olan zekâ türleri hakkında doğru sonuçlara ulaşılabilir.
www.gencgelisim.com
bu yazılarda ilginizi çekebilir:
