II. Abdülhamid: Osmanlı’nın Son Büyük Padişahı ve Modernleşme Çabaları

Giriş

II. Abdülhamid (1842-1918), Osmanlı İmparatorluğu’nun 34. padişahı ve 113. İslam halifesidir. 1876-1909 yılları arasında 33 yıl tahtta kalan Abdülhamid, imparatorluğun en çalkantılı dönemlerinden birinde hüküm sürmüş, hem geleneksel değerleri koruyan hem de modernleşme hareketlerini destekleyen bir lider olarak tarihe geçmiştir. “Ulu Hakan” veya “Kızıl Sultan” gibi farklı lakaplarla anılsa da, onun dönemi Osmanlı’nın son büyük atılımlarının yapıldığı bir çağ olarak kabul edilir.

Hayatı ve Tahta Çıkışı

• Doğumu ve Ailesi: 21 Eylül 1842’de İstanbul’da doğan II. Abdülhamid, Sultan Abdülmecid’in oğlu ve Çerkes asıllı Tirimüjgan Kadınefendi’nin çocuğudur. Annesinin erken vefatı üzerine Piristû Kadın tarafından büyütüldü.

• Eğitimi: Dönemin seçkin hocalarından Türkçe, Arapça, Farsça, Fransızca ve Batı müziği eğitimi aldı. Opera çevirileri yapacak kadar kültürlü bir entelektüeldi.

• Tahta Geçişi: 31 Ağustos 1876’da, ağabeyi V. Murad’ın tahttan indirilmesiyle padişah oldu. Tahta çıkışından hemen sonra I. Meşrutiyet’i ilan etti ve Osmanlı’nın ilk anayasası olan Kanun-ı Esasi‘yi yürürlüğe koydu.

Modernleşme Hareketleri

II. Abdülhamid, Osmanlı’nın dağılma sürecini yavaşlatmak için eğitim, ulaşım ve askeri alanlarda köklü reformlar yaptı.

1. Eğitim Reformları

• Okullaşma Hamlesi: Tıbbiye, Mülkiye, Hukuk Mektebi, Mühendis Mektebi ve Darülfünun (üniversite) gibi modern eğitim kurumları açıldı. Kız çocuklarının eğitimi için de adımlar atıldı.

• Mesleki Eğitim: Sanayi, tarım ve ticaret alanlarında uzman yetiştirmek amacıyla meslek okulları kuruldu.

2. Altyapı ve Ulaşım Projeleri

• Demiryolları: Bağdat Demiryolu ve Hicaz Demiryolu gibi dev projelerle imparatorluğun ulaşım ağı güçlendirildi. Hicaz Demiryolu, İstanbul’dan Medine’ye kadar uzanarak hacıların yolculuğunu kolaylaştırdı.

• Telgraf Ağı: İletişimi hızlandırmak için geniş bir telgraf şebekesi kuruldu.

3. Askeri Modernizasyon

• Alman İş Birliği: 93 Harbi’ndeki yenilginin ardından Osmanlı ordusu, Alman subaylar (örneğin Baron von der Goltz) gözetiminde modernize edildi. Krupp topları ve Mauser tüfekleri gibi Alman silahları satın alındı.

• Çanakkale Tabyaları: Çanakkale Boğazı’ndaki savunma hatları güçlendirildi. Bu tabyalar, I. Dünya Savaşı’ndaki Çanakkale Zaferi’nin temelini oluşturdu.

4. Ekonomi ve Maliye

• Borçların Azaltılması: Düyûn-ı Umûmiye İdaresi kurularak dış borçların yarısı silindi ve kalan borçlar taksitlendirildi. 1908’e gelindiğinde borçlar 25 milyon liraya düşürüldü.

• Tasarruf Politikaları: Saray harcamaları kısıtlandı ve israfa karşı önlemler alındı.

5. Sağlık ve Sosyal Hizmetler

• Çocuk Hastaneleri: İlk çocuk hastanesi açıldı ve salgın hastalıklarla mücadele için bakteriyoloji laboratuvarları kuruldu.

• Nöbetçi Eczaneler: Acil sağlık hizmetleri için gece nöbetçi eczaneler sistemi getirildi.

İç ve Dış Politikadaki Zorluklar

• İstibdat Dönemi: Meclisi 1878’de kapatarak mutlakiyetçi bir yönetim benimsedi. Basın sansürü ve jurnalcilik sistemiyle muhalefeti bastırdı.

• Balkan İsyanları ve Toprak Kayıpları: 93 Harbi (1877-78) sonrası Balkanlar’da büyük toprak kayıpları yaşandı. Bulgaristan, Sırbistan ve Karadağ bağımsızlıklarını ilan etti 1.

• Ermeni Sorunu: 1894-96 yıllarında Ermeni isyanları ve sonrasında yaşanan olaylar, uluslararası arenada Abdülhamid’in eleştirilmesine yol açtı.

Tahttan İndirilmesi ve Mirası

• 1909 Darbe Süreci: İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin organize ettiği 31 Mart Ayaklanması’nın ardından tahttan indirildi. Selanik’te sürgüne gönderildi ve 1918’de Beylerbeyi Sarayı’nda vefat etti.

• Tarihteki Yeri: Reformlarıyla Osmanlı’nın son dönemine damga vurdu. Eğitim ve altyapı alanındaki atılımları, Cumhuriyet dönemine zemin hazırladı. Tartışmalı yönetim tarzı ise hâlâ tarihçiler arasında bir polemik konusudur .