Yaşanan bir olayın insanlarda yaratacağı stresin derecesini ve yaşanan stres ile nasıl baş edileceğini belirleyen en önemli etmenlerden biri de kişilik yapısıdır. Kişilik yapısı, insanın herhangi bir olayı nasıl algılayacağını ve değerlendireceğini, yaşadığı olaya nasıl bir tepki göstereceğini belirleyen önemli bir etmendir. Bu nedenle kişilik yapısını bilen, başka bir deyişle kendini tanıyan bir kişi yaşadığı olayların hangisinin kendisinde stres yaratacağını öngörebilmektedir. Diğer yandan, bir insan kendini ne kadar iyi tanıyorsa, başka bir deyişle kişilik yapısını ne kadar iyi biliyorsa, yaşadığı stresle baş etme gücü de o kadar artmaktadır. Kendini …
Erol Özmen
erolozmen@yahoo.com
Yaşanan bir olayın insanlarda yaratacağı stresin derecesini ve yaşanan stres ile nasıl baş edileceğini belirleyen en önemli etmenlerden biri de kişilik yapısıdır. Kişilik yapısı, insanın herhangi bir olayı nasıl algılayacağını ve değerlendireceğini, yaşadığı olaya nasıl bir tepki göstereceğini belirleyen önemli bir etmendir. Bu nedenle kişilik yapısını bilen, başka bir deyişle kendini tanıyan bir kişi yaşadığı olayların hangisinin kendisinde stres yaratacağını öngörebilmektedir. Diğer yandan, bir insan kendini ne kadar iyi tanıyorsa, başka bir deyişle kişilik yapısını ne kadar iyi biliyorsa, yaşadığı stresle baş etme gücü de o kadar artmaktadır. Kendini tanıyan kişi yaşadığı olayların kendisini ne kadar zorlayabileceğini önceden tahmin edebildiği gibi, önlem almaya olanak sağladığı ve stres yaşadığında kendisini neyin rahatlattığını bildiği için stresle daha kolay baş edebilmektedir.
Strese yatkınlık yaratan kişilik yapıları konuşulduğunda ilk akla gelen A tipi ve B tipi kişiliklerdir. Bu da her kişilik yapısının kendine özgü stres yaratıcı etkisinin gözden kaçmasına neden olmaktadır. Stres yaşayan herkes A tipi kişilik yapısına sahip değildir. Herkes kişilik yapısının özelliklerine göre farklı nedenlerle değişen nicelik ve nitelikte stres yaşayabilmektedir. Aşağıda Amerikan Psikiyatri Birliği tarafından tanımlanan bazı kişilik yapıları kısaca tanımlandıktan sonra hangi olayların onlar için daha çok stres yaratacağı ele alınacaktır. Bu sınıflamada A tipi ve B tipi kişilik yapıları bulunmamaktadır. Bilindiği gibi A tipi kişilik yapısına sahip kişiler rekabetçi, hırslı, sabırsız, telaşlı, tez canlı, yerinde duramayan, gergin, sıkıntılı, saldırgan, iş düşkünü ve zamanla yarışan insanlardır. B tipi kişilik yapısına sahip kişiler sakin, dingin, sabırlı, ağırdan alan, hoşgörülü, rahat ve kimseyle yarışmayan insanlardır. A tipi kişilik yapısına sahip kişiler stres yaşamaya yatkın iken, B tipi kişilik yapısına sahip kişilerin stres yaşamaya yatkınlıkları daha azdır. Fakat bu noktada üzerinde durulması gereken konu, stres yaşayıp yaşamama ile ilgili kişilik özelliklerinin yalnız A tipi ve B tipi kişilik yapısı ile sınırlı olmadığıdır. Aşağıda her kişilik yapısına özgü stres yaşama nedenleri ele alınacaktır.
Paranoid Kişilik Yapısı: Paranoid kişilik yapısına sahip kişiler kolay kolay kimseye güvenmeyen, kuşkucu, alıngan, kuruntulu, önyargılı, her şeyde art niyet arayan, pireyi deve yapan, tartışmacı ve kavgacı insanlardır. Bu özellikleri olan insanlar için en stres yaratıcı durum, belirsizliğin hakim olduğu ve güvennin kaybolduğu ortamlardır. İş arkadaşları ya da yakınlarının kendilerine bilgi vermeden onu yakından ya da uzaktan etkileyecek (iyi niyetle yapıldığı çok açık bile olsa) bir iş yapmaları, bu insanlarda arkalarından dolap çevrildiği ve kendilerine bir kötülük yapılacağı düşüncelerinin uyanmasına neden olur. Başka bir deyişle, güveni sarsan ve belirsizlik yaratan her olay, bu insanların stres yaşamasına neden olmaktadır.
Şizoid Kişilik Yapısı: Şizoid kişilik yapısına sahip kişiler, yakın ilişkiler kurmaktan kaçınan, yalnız kalmayı yeğleyen, duygu ve düşüncelerini ifade etmeyen, içe dönük insanlardır. Bu özellikleri olan insanlar için en stres yaratıcı durum, insanlarla ilişki kurmak zorunda kalacak olmaktır. Örneğin, iş yerinde başka insanlarla ilişki kurmayı gerektiren ve birçok insan için stres yaratmayacak bir görev kendilerine verildiğinde çok zorlanırlar.
Antisosyal Kişilik Yapısı: Antisosyal kişilik yapısına sahip kişiler toplumun kurallarını çiğneyen, dürtülerini erteleyemeyen, öfkesini denetleyemeyen, vicdani duyguları gelişmemiş, bencil insanlardır. Bu özelikleri olanlar için en stres yaratıcı durum, denetimli ve disiplinli bir ortamda kalmaktır. Canının istediğini canının istediği zamanda yapmasına, keyif ve eğlenceden mahrum kalmasına yol açacak her şey onları zorlar. Başkalarının ne hissedeceğini, işin zamanında ve düzgün yapılıp yapılmamasını hiç dert etmemeleri nedeniyle yetiştirilemeyen bir iş birçok insanda rahatsız edici stres yaratırken, antisosyal kişilik yapısına sahip insanlar bunu hiç umursamazlar.
Borderline Kişilik Yapısı: Borderline kişilik yapısına sahip insanlar tutarsız, çelişkili, istikrarsız, fırtınalı bir yaşamı olan, terk edilmeye ve ayrılmaya duyarlı, öfkesini denetleyemeyen insanlardır. Bunlar için en stres yaratıcı durum, tutarsız davranışlarını tolere edemeyen ve onların çelişkili davranışlarına tepki gösteren insanlarla bir arada olmaktır. Kendilerinin gösterdiğine benzer bir tepki gösterildiğinde insan ilişkilerinde ciddi çatışmalar yaşayabilmektedirler.
Histriyonik Kişilik Yapısı: Histriyonik kişilik yapısına sahip kişiler dikkat çekmek ve ilgi odağı olmak isteyen, gösterişli ve çekici olmaya çalışan, ayartıcı ve baştan çıkarıcı, dışa dönük ve sosyal insanlardır. Bu kişiler için en stres yaratıcı durum, dikkat çekme ve ilgi odağı olma çabalarına karşın çevrelerindeki insanların kendilerine bekledikleri ilgiyi göstermemeleridir. Bu özellikleri nedeniyle, bulundukları ortamda kendi cinsiyetlerinden kişilerde rekabet etme duygusu yaratırlar. Özellikle yönetici konumundaki insanların kendilerine göstereceği ilgiyi çok önemserler.
Narsistik Kişilik Yapısı: Narsisistik kişilik yapısına sahip insanlar "üstün" bir kişi olduğunu düşünen, övünmeyi ve övülmeyi çok seven, ayrıcalıklı bir kişi olduğuna inanan, karşısındakine aldırış etmeyen ve eleştirilmeye katlanamayan insanlardır. Bu özellikleri olan insanlar için en stres yaratıcı durum, büyüklüklerini tehdit eden ortamlardır. Yaptıkları işler nedeniyle bir eleştiri aldıklarında, kendilerini öven insanlar bulunmadığında ve dalkavukların çekilmesi durumunda çok zorlanırlar. Özellikle önemsedikleri ve yönetici konumundaki insanlar tarafından eleştirilmek bu insanlar için yıkıcı bir durumdur.
Çekingen Kişilik Yapısı: Çekingen kişilik yapısına sahip insanlar toplum içine girmekten kaçınan, ürkek, sıkılgan, utangaç, özgüveni düşük, ilişki kurmaktan kaçınan insanlardır. Bu özellikleri olan insanlar için en stres yaratıcı durum, kendilerini göstermesini, insanlarla ilişki kurmasını ve karar vermesini gerektiren ortamlarda bulunmaktır. Topluluk önünde konuşacak olmak, birçok kişi için eğlendirici olan bir davete katılmak, amir konumundaki insanlarla görüşme yapmak bu insanlarda stres yaratır.
Bağımlı Kişilik Yapısı: Bağımlı kişilik yapısına sahip kişiler tek başına karar veremeyen ve başkalarının öğüt ve desteğine gereksinim duyan insanlardır. Bu özellikleri olan insanlar için en stres yaratıcı durum, kendi başlarına karar vermeyi gerektiren bir durumla karşı karşıya kalmalarıdır. Sıradan işlerde bile kendi adına karar veren kişinin kendisinden uzaklaşacağını düşünmek ya da böyle bir olasılığın çıkması bu insanları çok zorlar.
Obsesif Kompulsif Kişilik Yapısı: Obsesif kompulsif kişilik yapısına sahip kişiler mükemmeliyetçi, ayrıntıcı, kuralcı, inatçı, titiz, sorumluluk duyguları aşırı gelişmiş, iş düşkünü, duygusal olmayı zayıflık olarak gören, mantığı önplanda tutan, düzen ve temizlik düşkünü, kolay karar veremeyen ve para harcama konusunda tutumlu insanlardır. Bu özellikleri olan insanlar için en önemli stres kaynağı, kontrolü kaybedecekleri bir durumla karşı karşıya kalmaktır. Bazı şeyleri tasarladığı gibi yapamayacağını düşünmek en büyük korkularıdır. İş yerinde ya da evde düzenin istedikleri gibi işlememesi, günlük programlarını bozacak ek işlerin çıkması bu kişilerde stres yaratır.
Görüldüğü gibi, insanın kişilik yapısı onun ne tür olaylardan daha fazla etkileneceğini belirleyen önemli bir etmendir. Kişinin yaşayacağı olayın kendisini ruhsal olarak nasıl etkileyeceğini öğrenmesi için kişilik özelliklerini bilmesi gerekmektedir. Kendini iyi tanıyan bir kişi, yaşayacaklarını öngörüp tedbir alabilir.
