Sıradışı, dik başlı, olaylara eleştirel bakan ve doğru bildiğini her yerde söyleyen ve tartışmadan kaçmayan, aksine tartışma ortamı oluşturmayı seven bir yapıya sahipti. “Benim işim, düşündüğümü dile getirmektir” diyen Voltaire, belki de bu yüzden, 1717 yılında ülkeyi yöneten Orléans dükünü hicveden bir yazı yazdığı için tutuklandı ve on bir ay Bastille Hapishanesi’nde yattı. Ama o doğru bildiğinden hiçbir zaman şaşmadı.
Fransız İhtilali’ne ışık tutan ünlü düşünür Voltaire’nin asıl adı François-Marie Arouet’dir. Avrupa kaynakları onu özgürlüğün ve Aydınlanma Çağı’nın seçkin bir temsilcisi olarak kabul eder. Din ve ifade özgürlüklerinin yanı sıra, insan hakları konusundaki düşünceleri ve felsefi yazınları ile sesini duyuran Voltaire, eserlerinde kilise dogmaları ve döneminin Fransız müesseselerini yoğun olarak hicvetmiştir. Şiir, oyun, destan, öykü, roman ve eleştiri türünde çok sayıda eser üreten Voltaire, tüm bunların yanında felsefe ve tarihe ilişkin incelemeler yazdı; bundan başka, yaklaşık on dört bin mektup kaleme aldı.
1694 yılında Paris’te doğan Voltaire, Cizvit papazlarının yönettiği bir koleji bitirdikten sonra, hukuk öğrenimi gördü. Sıradışı, dik başlı, olaylara eleştirel bakan ve doğru bildiğini her yerde söyleyen ve tartışmadan kaçmayan, aksine tartışma ortamı oluşturmayı seven bir yapıya sahipti. “Benim işim, düşündüğümü dile getirmektir” diyen Voltaire, belki de bu yüzden, 1717 yılında ülkeyi yöneten Orléans dükünü hicveden bir yazı yazdığı için tutuklandı ve on bir ay Bastille Hapishanesi’nde yattı. Ama o doğru bildiğinden şaşmıyordu. Hapishaneden çıktıktan sonra Oedipe ve Henriade adlı trajedilerini yazarak büyük bir başarı gösterdi ve ünü arttı. Bu dönemde François-Marie Arouet yerine Voltaire isimini kullanmaya başladı. Ardından Rohan düküyle kavga ettiğinden tekrar hapis edildi ve yine Bastille’de beş ay mahpus kaldı. Serbest kaldıktan sonra da İngiltere’ye sürüldü.
Üç yıl kadar İngiltere’de kalan Voltaire, burada Locke ve Hume gibi ünlü filozoflarla tanıştı. Newton fiziği ve Locke’un rasyonalist-ampirik dünya yorumlarının İngiliz aydınlanmasındaki rolünden etkilendi. Edebiyat akımlarıyla, bilimsel gelişmelerle ilgilendi. İngiltere’nin daha özgür, bilimde de çok ileri olduğunu düşünerek 1729 yılında Fransa’ya döndüğünde, oradaki gözlemlerini yansıtan “Lettres Philosophiques” (Felsefî Mektupları, 1734) adlı ünlü incelemesini yayımladı. Tabi böylece ortalık yine karışmış oldu.
Yayınladığı felsefe sözlüğünde Fransız siyasal rejimini, siyasi ve dini otoriteleri şiddetli bir şekilde eleştirmesi bardağı tekrar taşırdı ve hakkında tutuklama kararı çıktı. Bunun üzerine Voltaire, arkadaşı olan Chatelet markizinin şatosuna sığındı. Edebiyat ve tarih çalışmalarına orada devam etti. On yıl kadar bir süre burada kaldı. Markizin ölümünden sonra hayranı olduğu ve yazıştığı Prusya Veliahtı II. Friedrich onu ülkesine davet etti. Bir süre burada kaldıktan sonra ülkesinde tekrar yıldızı parlayan Voltaire, dostlarının da yardımıyla tekrar Fransa’ya dönerek Versailles’da tarih yazmanlığına getirildi.
Voltaire, oryantalist düşünce akımının etkisi altındaydı. Türkler ve İslamiyet hakkındaki olumsuz görüşleri nedeniyle başta Osmanlı Payitahtı’ndan olmak üzere, çeşitli çevrelerce kınanmıştır. Bununla da kalmayıp yazdığı “Fanatizme Ou Mahomet Le Prophete” isimli trajedisiyle devrin Osmanlı Padişahı Sultan Abdulhamit Han tarafından, “İslâma ve peygamberine hakaret” içeren bu oyunun durdurulması için Fransa Kralı’nın uyarılmasına neden oldu. Bunun üzerine oyun yasaklandı. Ünlü şair ve düşünür Goethe bile bu oyunu tercüme ederken vicdan azabı çekmiş ve “Bu eseri çevirmek beni utandırıyor.” demiştir.
Voltaire, bundan sonraki çalışmalarında Hıristiyanları da kızdırdı. Yazdıklarıyla Protestanlarla ve Rousseau ile arası açıldı. Hazırladığı ansiklopedide Cenevre ile ilgili maddeden dolayı buradaki düşünürleri de kızdırınca Cenevre’de daha fazla kalamayarak, biri İsviçre’de, diğeri de Fransa’da iki malikâne satın alarak takip edilmekten kurtulmaya çalıştı.
1778 yılında Irene adlı oyunun provaları için tekrar Paris’e davet edildi. 30 Mart 1778 günü Fransız Akademisi’ne ve Comédie Française’e kabul edildi. Eserleri Fransa’da halkın coşkusuyla karşılanıyor ve ihtilal için geriye doğru sayılıyordu sanki. 1778 yılında, devrimin gerçekleşmesini göremeden öldü. Ölümünden bir süre önce Mason olduğu söylenen Voltaire’nin 1789 Fransız İhtilali’nin düşünsel yapısını oluşturduğu da kuşku götürmez bir gerçek olarak kabul edildi.
Voltaire, yazılarında çatışma, eleştiri, yergi ve hicivler yapmaktan kaçınmayan gözüpek bir düşünürdür. Her şeyden önce de kendine özgü bir özgürlük savaşçısıdır. İnsanın, yaşamını özgür eylemleriyle geliştirdiğine inanır. Voltaire, tarih çalışmalarıyla çağdaş tarihçilerin öncüsü olarak değerlendirilir.
Voltaire’in 50–60 kadar oyun yazdığı söylenir. Bunlardan bazıları:
· Eriphile
· Mahomet
· Mérope
· Nanine
· Zaide
Edebi eserlerinden bazıları ise şunlardır :
- Oedipe (1718)
- Zaire (1732)
- Lettres philosophiques sur les Anglais (1733)
- Le Mondain (1736)
- Sept Discours en Vers sur l’Homme (1738)
- Zadig (1747)
- Micromegas (1752)
- Candide (1759)
- Dictionnaire philosophique (1764)
- Épître à l’Auteur du Livre des Trois Imposteurs (1770)
Voltaire’den bazı sözler:
- Hoşgörü insanlığın bir parçasıdır. Hepimizin hataları ve eksikleri var; gelin karşılıklı olarak birbirimizin hata ve eksiklerini bağışlayalım. Çünkü hoşgörü doğanın ilk yasasıdır.
- Her şeyden önce insan olunmalı; ondan sonra doktor…
- Öfkeni aklınla yenemiyorsan, kendini insandan sayma.
- Hırs, bir sandalın yelkenini şişiren rüzgâra benzer; fazlası gemiyi batırır, azı da gemiyi olduğu yerde tutar.
- Kötü insanlar, iyi insanları sınamaya yarar.
- İnsan zekâ karşısında eğilir ama şefkat karşısında diz çöker.
- Delilik, hatalı algılayıp, onlardan doğru sonuçlar çıkarmaktır.
- İnsanlar eşittir. Doğum değil, erdemdir farkı oluşturan…
- Gerçek, olgunlaşana kadar koparılmaması gereken bir meyvedir.
- Fikrinizden nefret ediyorum ama onu ifade etmenizi ölümüne savunurum.
- Şüphe rahatsız edici, katiyet gülünçtür.
- Eski kitapları saklarım; yeni olaylardan bana bir şeyler öğretiler diye…
- Asla yaşamayız, daima yaşamayı bekleriz.
- Yabani milletler dışında her ülke kitaplar tarafından yönetilir.
- Bir çoğu yanlış düşünür, bazıları hiç düşünmez, gerisi düşünenleri kötüler.
Selçuk ALKAN
selcukalk@hotmail.com
