Adem Suad
ggdergi@gmail.com
Matbaa denince aklımıza gelen ilk ve tek isim İbrahim Müteferrika’ya ne çok şey borçlu olduğumuzu düşündünüz mü? Bir kitabın binlerce kopyasını oluşturarak bilgiyi çoğaltmak, ilmi adım adım yaymak şüphesiz en büyük insanlık hizmetlerinden biri. Kağıda saltanat kazandıran bu bilim hizmetlisi, 1674 tarihinde Macaristan’ın Klojvar şehrinde doğdu. Kalvenist bir Macar âilesinin oğlu olan İbrâhim Müteferrika’nın, Müslüman olmadan evvelki adı bilinmemektedir. İyi bir eğitim gördükten sonra rahip olmak üzere Protestan kilisesinde tahsil gördüğü sırada, 1692’de Türk akıncılarına esir düşerek İstanbul’a getirildi. İbrahim Müteferrika’nın iyi bir ilâhiyat eğitimi görmüş olması, İslâm dinîni kolayca tanımasına ve kabul etmesine yardım etti. İslâm’a girişi, hayatının önemli bir dönüm noktası oldu.
İbrahim Müteferrika, Macaristan’daki öğrenimi sırasında basım işlerini öğrendiği için bir ‘Türk’ matbaası kurmayı amaç edindi. O dönemde gayrimüslimlerin daha önce açmış bulundukları matbaalar vardı. 1719-1735 yılları arasında Mehmed Sâid Efendi’yle beraber İstanbul’da ilk Türk matbaasını kurmak için çalışmalara başladı. Matbaanın faydalarını anlatan ayrıntılı bir raporu, Sadrazam Damâd İbrahim Paşa’ya sundu. Sadrazam bu teklifi olumlu karşıladı ancak İstanbul’da matbaanın kurulması için bir sosyal bir hazırlık gerekiyordu. Çünkü döneme kadar geçimlerini kitap yazmakla sağlayan hattatlar, bu işten zarar göreceklerdi.
İstanbul’da İlk Türk Matbaası
Böylece ilk olarak İstanbul’da bir Türk matbaası kurmak için İbrahim Müteferrika, 1729’da fetvâ ve izin aldı. Bu matbaada ilk basılan eser, metal harflerle iki ciltlik Vankulu Lügatı’dır. Daha sonraki yıllarda bu çalışması daha geniş bir şekilde gerçekleşti. İlk resmî Türk matbaasında 17 eser basıldı. Ayrıca başlı başına haritalar da basıldı.
İbrahim Müteferrika, Avusturya’ya düzenlenen sefer sırasında, haberleşme konusunda devlete hizmet etti. Lehistan ile olan anlaşmayı yenilemek için yapılan müzakerelere katıldı. Orşava Kalesi’nin teslimi için yapılan anlaşmaya başkanlık yaptı. Daha sonra İstanbul’a dönen İbrahim Müteferrika, geçirdiği rahatsızlık üzerine 1745 senesinde vefât etti. Kasımpaşa Mezarlığı’na defnedildi.
KUTU
Eserleri
İlim ve fen adamı olan İbrahim Müteferrika’nın Latinceden tercümeleri ve fen kitapları vardır. Bunlardan astronomiye ait Afgan Tarihî, Usûlu’l-Hikem fî Nizâmi’l-Ümem, Füyûzât-i Miknatisiyye ile Risâle-i İslâmiyye adlı dînî kitapları basıldı. Dürüst, ahlâklı, faziletli, vefakâr ve çok çalışkan bir zat olan İbrahim Müteferrika, Şark ve Garp dillerini bir araya toplayan bir lügat kitabı hazırlamak istedi ise de ömrü yetmedi.
